Handekenskruid

Handekenskruid
Brede orchis (Dactylorhiza majalis) met de kenmerkende wortelknollen
Taxonomische indeling
Rijk: Plantae (Planten) Stam: Embryophyta (Landplanten) Klasse: Spermatopsida (Zaadplanten) Clade: Bedektzadigen Clade: Eenzaadlobbigen Orde: Asparagales Familie: Orchidaceae (Orchideeënfamilie) Onderfamilie: Orchidoideae Geslachtengroep: Orchideae Subtribus: Orchidinae
geslacht
Dactylorhiza Neck. ex Nevski (1937)
Afbeeldingen op Wikimedia Commons
Handekenskruid op Wikispecies
Portaal    Biologie

Handekenskruid (Dactylorhiza) is een geslacht van planten uit de orchideeënfamilie (Orchidaceae). De botanische naam Dactylorhiza is ontleend aan het Oudgriekse δάκτυλος, daktulos (vinger) en ῥίζα, rhiza (wortel), wat betrekking heeft op de ondergrondse wortelknollen, die lijken op een hand met een aantal vingers. De bloemen variëren in kleur van diep paars tot lichtroze (vrijwel wit); één soort, de groene nachtorchis, heeft groene bloemen. Het is een geslacht waarvan het zwaartepunt in Europa ligt. Dat is vrij ongebruikelijk voor een geslacht uit deze familie. Binnen de Benelux is het een van de meest voorkomende geslachten van orchideeën. Het omvat enkele soorten die voor een orchidee vrij snel groeien en in pionieromstandigheden kunnen optreden.

Handekenskruid geldt als een voor taxonomen moeilijk geslacht. De onderverdeling in soorten is voortdurend onderwerp van discussie, en de flora's vertonen vaak verschillen in de wijze van indelen. Zo classificeerde Heukels' Flora van Nederland de rietorchis vanaf de 20e druk (1983) als ondersoort van de brede orchis, maar de Flora van België, het Groothertogdom Luxemburg, Noord-Frankrijk en aangrenzende gebieden classificeert hem steeds als soort. De reden van deze moeilijkheden is het voortdurend optreden van tussenvormen of natuurlijke kruisingen en het gebrek aan begrip over de wijze waarop nieuwe soorten ontstaan. Zo is inmiddels van de rietorchis duidelijk dat die is ontstaan uit een polyploïde kruising tussen enerzijds de vleeskleurige orchis en anderzijds de gevlekte orchis of bosorchis. In de klassieke botanie zou het taxon dan als hybride zijn benoemd: Dactylorhiza × praetermissa; met het verworven inzicht dat uit zulke kruisingen populaties ontstaan die de kenmerken van een soort hebben, blijft het teken dat de hybride aanduidt achterwege.^[1]

In Nederland en België komen de volgende soorten, ondersoorten en variëteiten voor:

• Dactylorhiza fuchsii (Druce) Soó Bosorchis
• Dactylorhiza incarnata (L.) Soó Vleeskleurige orchis
• Dactylorhiza maculata (L.) Soó Gevlekte orchis
  • Dactylorhiza maculata subsp. elodes (Griseb.) Soó Tengere heideorchis
  • Dactylorhiza maculata subsp. ericetorum (E.F.Linton) P.F.Hunt & Summerh. Heideorchis
• Dactylorhiza majalis (Rchb.) P.F.Hunt & Summerh. Brede orchis
• Dactylorhiza praetermissa (Druce) Soó Rietorchis
  • Dactylorhiza praetermissa var. junialis (Verm.) Senghas Gevlekte rietorchis
• Dactylorhiza purpurella (T.Stephenson & T.A.Stephenson) Soó Purperrode orchis
• Dactylorhiza sphagnicola (Höppner) Aver. Veenorchis
• Dactylorhiza viridis (L.) R.M.Bateman Groene nachtorchis

In Europa en Azië komen verder nog voor:

• Dactylorhiza alpestris (Pugsley) Aver.
• Dactylorhiza aristata (Fisch. ex Lindl.) Soó
• Dactylorhiza atlantica Kreutz & Vlaciha
• Dactylorhiza baumanniana J.Hölz. & Künkele
• Dactylorhiza cordigera (Fr.) Soó
• Dactylorhiza cyrnea W.Foelsche & Cord-Landwehr
• Dactylorhiza czerniakowskae Aver.
• Dactylorhiza durandii (Boiss. & Reut.) M.Laínz
• Dactylorhiza elata (Poir.) Soó Grote rietorchis
• Dactylorhiza euxina (Nevski) Czerep.
• Dactylorhiza foliosa (Rchb.f.) Soó
• Dactylorhiza francis-drucei (Wilmott) Aver.
• Dactylorhiza graggeriana (Soó) Soó
• Dactylorhiza hatagirea (D.Don) Soó
• Dactylorhiza iberica (M.Bieb. ex Willd.) Soó
• Dactylorhiza insularis (Sommier) Landwehr
• Dactylorhiza isculana Seiser
• Dactylorhiza kafiriana Renz
• Dactylorhiza kerryensis (Wilmott) P.F.Hunt & Summerh.
• Dactylorhiza kulikalonica Chernyak.
• Dactylorhiza lapponica (Laest. ex Hartm.) Soó
• Dactylorhiza maculata subsp. savogiensis (D.Tyteca & Gathoye) Kreutz
• Dactylorhiza magna (Czerniak.) Ikonn.
• Dactylorhiza osmanica (Klinge) Soó
• Dactylorhiza phoenissa (B.Baumann & H.Baumann) P.Delforge
• Dactylorhiza romana (Sebast.) Soó
• Dactylorhiza russowii (Klinge) Holub
• Dactylorhiza saccifera (Brongn.) Soó
• Dactylorhiza salina (Turcz. ex Lindl.) Soó
• Dactylorhiza sambucina (L.) Soó Vlierorchis
• Dactylorhiza sibirica Efimov
• Dactylorhiza sudetica (Poech ex Rchb.f.) Aver.
• Dactylorhiza traunsteineri (Saut. ex Rchb.) Soó Smalle orchis
• Dactylorhiza traunsteinerioides (Pugsley) Landwehr
• Dactylorhiza umbrosa (Kar. & Kir.) Nevski
• Dactylorhiza urvilleana (Steud.) H.Baumann & Künkele

Mediabestanden die bij dit onderwerp horen, zijn te vinden op de pagina Dactylorhiza op Wikimedia Commons.